Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα του Φυλακισμένου Συγγραφέα η εμβληματική Ma Thida, Επικεφαλής της Διεθνούς Επιτροπής για τους Συγγραφείς στη Φυλακή του PEN International, σε μια εκ βαθέων συζήτηση με την Εκπρόσωπο του PEN Greece, Lale Alatli
Η Παγκόσμια Ημέρα του Φυλακισμένου Συγγραφέα, που θεσπίστηκε από το PEN International να τιμάται την 15η Νοεμβρίου, μας θυμίζει ότι η ελευθερία της έκφρασης είναι δικαίωμα που κερδίζεται καθημερινά με επιμονή και συλλογική αλληλεγγύη. Με αφορμή την ημέρα αυτή η εκπρόσωπος του PEN Greece για την Επιτροπή για τους Συγγραφείς στη Φυλακή, Lale Alatli συνομίλησε με την εμβληματική Ma Thida, Επικεφαλής της Επιτροπής για τους Συγγραφείς στη Φυλακή του PEN International.
Σε ποιο σημείο της ζωής σας η γραφή έγινε, για εσάς, πράξη αντίστασης;
Επειδή στη χώρα μου η λογοκρισία είχε τεθεί σε ισχύ τέσσερα χρόνια πριν από τη γέννησή μου, από πολύ νωρίς συνειδητοποίησα την έλλειψη ελευθερίας της έκφρασης, προτού ακόμη κατανοήσω πλήρως τις συνέπειές της. Η γραφή μου γεννήθηκε από την επιθυμία να δοκιμάσω—και να διευρύνω—τα όρια του τι επιτρεπόταν να λέει ένας απλός πολίτης στην κοινωνία.
Κατά τα χρόνια της φυλάκισής σας, ποιο ήταν το σημαντικότερο μάθημα που μάθατε για τον εαυτό σας — και για τη δύναμη των λέξεων;
Κατά τη διάρκεια της κράτησής μου, μας απαγορευόταν να διαβάζουμε ή να γράφουμε. Σύντομα όμως συνειδητοποίησα ότι η παρόρμησή μου να δημιουργώ, να εκφράζομαι και να πλάθω τις σκέψεις μου σε λέξεις δεν μπορούσε να φιμωθεί από καμία αρχή. Βρήκα τρόπους να περνάω λαθραία βιβλία και κομμάτια υλικού για να γράφω. Κατάφερα να συνθέσω ποιήματα, δοκίμια, σύντομους στοχασμούς, καθώς και να καταγράψω σημαντικές ημερομηνίες και μνήμες. Ένα δοκίμιο — γραμμένο σε ύφος που θύμιζε το ρεύμα Language Poetry (LP) — επέζησε εκείνων των χρόνων και σήμερα μελετάται από ερευνητές, εκπαιδευτικούς και νέους συγγραφείς. Η φυλακή μού έμαθε το εξής: η δύναμη των λέξεων οφείλει να επιστρατεύεται σε κάθε περίσταση. Να ακούς την εσωτερική σου φωνή. Αν είσαι προορισμένος να γράφεις, μπορείς να είσαι συγγραφέας ακόμη και πίσω από τα κάγκελα.
Πώς καταφέρατε να διαφυλάξετε τη δημιουργικότητά σας και τη φωνή σας ζώντας σε συνθήκες τόσο δύσκολων περιορισμών και φίμωσης;
Η επιθυμία να πλάθουμε τη δική μας φωνή δεν μπορεί να φιμωθεί — ούτε από τις σκληρές συνθήκες ούτε από την εξουσία μιας φυλακής. Χρειάζεται μόνο να μείνουμε πιστοί στον εαυτό μας και στην πίστη μας στη δημιουργία και τη λογοτεχνία. Η ελευθερία δεν είναι απλώς ζήτημα συγκυριών· συχνά είναι ζήτημα επιλογής. Η ελευθερία να εκφράζεσαι και να δημιουργείς αφαιρείται μόνο όταν την παραδίδεις εσύ ο ίδιος. Εγώ επέλεξα να μην την παραδώσω. Ακόμη και πίσω από τα κάγκελα, παρέμεινα συγγραφέας — και ελεύθερος άνθρωπος.
Πώς έχει αλλάξει τα τελευταία χρόνια —αν πράγματι έχει αλλάξει— η κατάσταση για συγγραφείς και δημοσιογράφους στη Μιανμάρ;
Η κατάσταση της ελευθερίας των μέσων και της ελευθερίας της έκφρασης είναι εξαιρετικά επισφαλής — μία από τις χειρότερες περιόδους στην ιστορία της χώρας. Συγγραφείς και δημοσιογράφοι στοχοποιούνται ολοένα και περισσότερο, και η φίμωση αυτών των δημιουργικών φωνών αποδυναμώνει όχι μόνο την πολιτική διαφωνία, αλλά και τη ζωντάνια του πολιτισμού, τη συλλογική ιστορική μνήμη και το δικαίωμα του κοινού να σχηματίζει άποψη. Η στρατιωτική χούντα ελέγχει ασφυκτικά τη ροή της πληροφορίας: μπλοκάρει πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, επιβάλλει διακοπές πρόσβασης στο διαδίκτυο και κλείνει ή ανακαλεί τις άδειες ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης. Αυτό έχει καλλιεργήσει ένα κλίμα φόβου και εκτεταμένης αυτολογοκρισίας στους ανθρώπους του λόγου και της δημιουργίας.
Ένας μεγάλος αριθμός —περίπου εκατό— δημοσιογράφων και μια δωδεκάδα συγγραφέων έχουν συλληφθεί, τεθεί υπό κράτηση, κατηγορηθεί και καταδικαστεί. Πολλοί ανεξάρτητοι οργανισμοί μέσων ενημέρωσης έχουν εξωθηθεί στην παρανομία ή εξαναγκαστεί να μετεγκατασταθούν στο εξωτερικό. Δημοσιογράφοι και συγγραφείς έχουν διαφύγει· εργάζονται πλέον συγκαλυμμένα ή δραστηριοποιούνται στην εξορία, προκειμένου να συνεχίσουν να δημοσιεύουν και να μεταδίδουν. Το Άρθρο 505(α) του Ποινικού Κώδικα και άλλοι νόμοι περί δυσφήμησης χρησιμοποιούνται για την ποινικοποίηση της «υποκίνησης», των «ψευδών ειδήσεων», των «αναταραχών» και της υπονόμευσης της κρατικής σταθερότητας.
Ωστόσο, την ίδια στιγμή, αναπτύσσονται υπόγειες ή εναλλακτικές μορφές λογοτεχνικής έκφρασης, όπως είναι οι συνεργατικές ψηφιακές πλατφόρμες και ειδικά λογοτεχνικά περιοδικά που λειτουργούν από το εξωτερικό, αλλά και από το εσωτερικό της χώρας.
Πόσο σημαντική ήταν για εσάς η στήριξη διεθνών οργανώσεων όπως του PEN International και ποιες αλλαγές θα θέλατε να δείτε στη διεθνή προσπάθεια προστασίας των συγγραφέων που διατρέχουν κίνδυνο;
Η στήριξη του PEN για την αποφυλάκισή μου υπήρξε καθοριστική, καθώς ανέδειξε διεθνώς την έλλειψη ελευθερίας της έκφρασης στη Μιανμάρ. Η εκστρατεία αποστολής επιστολών προς εμένα στη φυλακή, η αναγνώρισή μου ως επίτιμου μέλους σε αρκετά Κέντρα PEN, η καταχώρισή μου ως υπόθεση “Empty Chair” από την Επιτροπή Συγγραφέων στη Φυλακή (Writers in Prison Committee), καθώς και η απονομή του βραβείου Freedom to Write του PEN America, συνέβαλαν στο να προστατευθώ από σοβαρή παραμέληση εκ μέρους των σωφρονιστικών αρχών. Χωρίς αυτήν την ορατότητα —και δεδομένης της επιδεινούμενης υγείας μου— ίσως να μην είχα επιβιώσει τα πεντέμισι αυτά χρόνια φυλάκισης.
Από την εμπειρία μου, η συνεργασία μεταξύ διεθνών ΜΚΟ και οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών είναι ουσιώδης για την προστασία των συγγραφέων που κινδυνεύουν. Εξίσου σημαντικές είναι η ηθική και η νομική υποστήριξη, όχι μόνο προς τους ίδιους τους συγγραφείς, αλλά και προς τις οικογένειές τους. Χωρίς ισχυρή και συμπονετική στήριξη από τα μέλη της οικογένειας, η αντοχή στη φυλάκιση γίνεται πολύ δυσκολότερη. Τέλος, η ενίσχυση των φωνών των συγγραφέων που βρίσκονται στη φυλακή —μέσα από τη δημοσιοποίηση όσων λένε ή τη δημοσίευση του έργου τους στο πρωτότυπο ή σε μετάφραση— μπορεί να έχει ισχυρό αντίκτυπο στην υπεράσπιση του δικαιώματός τους στην ελευθερία της έκφρασης.
Ανάλογα με τις συνθήκες κάθε υπόθεσης, ενέργειες όπως αποστολές στις ενδιαφερόμενες χώρες, σιωπηλές διαμαρτυρίες έξω από τις φυλακές όπου κρατούνται συγγραφείς, καθώς και συναντήσεις με κρατικές αρχές για την προώθηση της αποφυλάκισής τους —με την επίδοση ψηφισμάτων και δηλώσεων σχετικά με τις υποθέσεις τους— πρέπει επίσης να ενεργοποιηθούν εκ νέου· όχι μόνο από το PEN, αλλά και από άλλους εγχώριους και διεθνείς οργανισμούς.
Ως γυναίκα συγγραφέας και γιατρός σε μια κοινωνία με αυστηρούς περιορισμούς, ποιο μήνυμα θα θέλατε να στείλετε στις νέες γυναίκες που επιθυμούν να εκφράζονται ελεύθερα;
Το ότι είμαστε γυναίκες δεν πρέπει ποτέ να περιορίζει όσα δικαιούμαστε να κάνουμε. Ακόμη κι όταν αντιμετωπίζουμε αυστηρούς περιορισμούς, η πίστη μας στην ελευθερία της έκφρασης μπορεί να μας βοηθήσει να βρούμε τρόπους και μέσα για να τους υπερβούμε. Μείνετε σταθερές στις πεποιθήσεις σας και μην παραιτείστε. Αν, ωστόσο, αμφιβάλλετε για τις ίδιες σας τις πεποιθήσεις ή για τη δύναμή σας, είναι προτιμότερο να περιμένετε και να μην προχωρήσετε σε ενέργειες, ώσπου να νιώσετε βεβαιότητα.
Πιστεύετε ότι η λογοτεχνία μπορεί πράγματι να μεταμορφώσει κοινωνίες που φοβούνται τη διαφωνία και την ελεύθερη έκφραση;
Ναι, η λογοτεχνία μπορεί να μεταμορφώσει κοινωνίες που φοβούνται τη διαφωνία και την ελεύθερη έκφραση. Συνηθίζω να λέω πως, όταν καταδικάστηκα το 1993, ένιωσα κατά έναν παράδοξο τρόπο, χαρούμενη, γιατί μου δόθηκε η ευκαιρία να γράψω τα δικά μου απομνημονεύματα της φυλακής. Με ενέπνεαν πάντα τα απομνημονεύματα ηγετών των κινημάτων ανεξαρτησίας και αγωνιστών της ελευθερίας· έτσι ένιωσα αρκετά θαρραλέα, ώστε να αντιταχθώ, να μιλήσω ανοιχτά και να δράσω ελεύθερα απέναντι στο στρατιωτικό καθεστώς.
Παρότι αποφυλακίστηκα το 1999, δεν μπόρεσα να εκδώσω τα απομνημονεύματά μου πριν από το 2012, όταν η λογοκρισία στη χώρα μου άρχισε να χαλαρώνει. Το βιβλίο έτυχε θερμής υποδοχής από την κοινωνία, και πολλοί νέοι μου είπαν ότι άντλησαν δύναμη διαβάζοντάς το.
Μετά την απόπειρα στρατιωτικού πραξικοπήματος του 2021, πολλοί νέοι συνελήφθησαν για ειρηνικές διαμαρτυρίες. Μερικοί, άπειροι ακόμη, αποκαρδιώθηκαν όταν βρέθηκαν στη φυλακή — είχαν συμμετάσχει στις διαδηλώσεις επειδή εναντιώνονταν στη στρατιωτική δικτατορία, αλλά δεν είχαν διαβάσει ούτε εμβαθύνει στον αγώνα. Μέσα στη φυλακή, νεαροί ηγέτες άρχισαν να περνούν λαθραία το βιβλίο μου και τα πολιτικά μου δοκίμια, μοιράζοντάς τα με όσους δεν είχαν διαβάσει πολύ προηγουμένως. Όταν ένας από αυτούς τους νέους ηγέτες αποφυλακίστηκε αργότερα, μου είπε ότι, αφού διάβασαν τα απομνημονεύματά μου, οι νεαροί κρατούμενοι έγιναν πιο δραστήριοι και αποφασισμένοι να αξιοποιήσουν τον χρόνο της φυλάκισής τους ως μορφή αντίστασης. Αφού διάβασαν τα πολιτικά μου δοκίμια, πολλοί συμμετείχαν σε ενέργειες διαμαρτυρίας μέσα στη φυλακή, με πρωτοβουλία των νεαρών ηγετών.
Λόγω αυτής της εμπειρίας, μπορώ με βεβαιότητα να πω ότι η λογοτεχνία μπορεί πράγματι να μεταμορφώσει κοινωνίες.
Ποιο μήνυμα θα θέλατε να μοιραστείτε με τους Έλληνες συγγραφείς και αναγνώστες σχετικά με την αξία της ελεύθερης έκφρασης και της αλληλεγγύης μεταξύ δημιουργών σε παγκόσμιο επίπεδο;
Η ελευθερία της έκφρασης δεν είναι μόνο θεμελιώδες δικαίωμα — θα έπρεπε να αποτελεί τρόπο ζωής. Χωρίς αυτήν, δεν μπορούμε να αξιώσουμε ουσιαστικά τα υπόλοιπα βασικά ανθρώπινα δικαιώματά μας. Η υπεύθυνη και ελεύθερη έκφραση ενισχύει την προσωπική μας ταυτότητα και καλλιεργεί τον αμοιβαίο σεβασμό προς τους άλλους. Επιπλέον, μας επιτρέπει να αναγνωρίζουμε την ταυτότητα και την ελευθερία των ανθρώπων γύρω μας.
Όταν ασκείται με ειλικρίνεια, η ελευθερία της έκφρασης μας βοηθά να κατανοούμε ο ένας τον άλλον και δημιουργεί έναν ασφαλέστερο χώρο για όλους, ακόμη κι αν αρχικά δεν φαίνεται έτσι. Η ανοιχτή έκφραση μπορεί να οδηγήσει σε διαφωνίες ή οξείς διαλόγους, αλλά με υπευθυνότητα και αμοιβαίο σεβασμό μπορούμε να αποφύγουμε την προσβολή της αξιοπρέπειας ή της ελευθερίας όλων.
Η αλληλεγγύη μεταξύ συγγραφέων και δημιουργών σε όλο τον κόσμο ενισχύει αυτές τις αξίες. Κατανοώντας τα αισθήματα των άλλων μέσα από τα λόγια και το έργο τους — που μοιράζονται ανοιχτά αλλά με σεβασμό — αποκτούμε βαθύτερη επίγνωση του κόσμου και ενδυναμώνουμε μια κουλτούρα αμοιβαίου σεβασμού. Τελικά, αυτό συμβάλλει στην προστασία των δικαιωμάτων μας και στη διασφάλιση ενός ασφαλούς περιβάλλοντος για την ελεύθερη άσκησή τους.
Κατά τη γνώμη σας, με ποιους τρόπους μπορούν οργανισμοί όπως το PEN International και η Επιτροπή Συγγραφέων στη Φυλακή (Writers in Prison Committee) να ενισχύσουν ακόμη περισσότερο τον αντίκτυπό τους στην υποστήριξη φυλακισμένων ή διωκόμενων συγγραφέων σε όλο τον κόσμο;
Στην εποχή της υπερπληροφόρησης, αυτό που πραγματικά αναζητούν οι άνθρωποι δεν είναι περισσότερα δεδομένα, αλλά γνώση και σοφία. Ο ρόλος του συγγραφέα, επομένως, δεν είναι μόνο να ενημερώνει την κοινωνία, αλλά να ερμηνεύει την πληροφορία, να αποκαλύπτει βαθύτερες αλήθειες και να μας βοηθά να κατανοούμε κουλτούρες και κοινότητες στις οποίες δεν έχουμε ζήσει ούτε έχουμε έρθει σε επαφή μαζί τους. Η λογοτεχνία μάς επιτρέπει να συλλάβουμε τις ζωές ανθρώπων σε έναν συγκεκριμένο τόπο και χρόνο και, τελικά, οδηγεί σε μια πιο καθολική κατανόηση της ανθρώπινης κατάστασης. Η γνώση γίνεται σύνθεση των δικών μας εμπειριών με εκείνες των άλλων, όπως μας μεταφέρονται μέσα από τα λογοτεχνικά έργα. Γι’ αυτό, οι προσπάθειες του PEN International και της Επιτροπής Συγγραφέων στη Φυλακή είναι καίριες — όχι μόνο για την υπεράσπιση των διωκόμενων συγγραφέων, αλλά και για την προστασία της φωνής τους και των σημαντικών ιδεών που μοιράζονται με τον κόσμο.
Επιπλέον μπορούμε, πρώτον, να εντείνουμε τη διεθνή ευαισθητοποίηση — αξιοποιώντας τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, δημόσιες εκστρατείες και συνεργασίες με δημοσιογράφους ή ανθρώπους του πολιτισμού, ώστε να αναδεικνύονται οι ιστορίες μεμονωμένων συγγραφέων που φιμώνονται· δεύτερον, να ενισχύσουμε τη νομική και επείγουσα υποστήριξη — με ταχεία νομική συνδρομή, διαύλους ασύλου και έκτακτη χρηματοδότηση, σε συνεργασία με διεθνείς δικηγορικές εταιρείες ή οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων· τρίτον, να αυξήσουμε τη διπλωματική πίεση μέσω του ΟΗΕ, ξένων κυβερνήσεων και διεθνών δικαστηρίων — δημοσιεύοντας αναλυτικές εκθέσεις για τις παραβιάσεις της ελευθερίας της έκφρασης σε κάθε χώρα· και, τέλος, να στηρίξουμε τους συγγραφείς στην εξορία — μέσω residencies, επιχορηγήσεων μετάφρασης ή ευκαιριών δημοσίευσης. Η προστασία του συγγραφέα σημαίνει ταυτόχρονα και προστασία των λέξεών του.
Ως άνθρωπος που υπήρξατε και αποδέκτης στήριξης και σήμερα βοηθάτε εσείς ενταγμένη στο δίκτυο του PEN International, ποιος είναι, κατά τη γνώμη σας, ο πιο ουσιαστικός τρόπος με τον οποίο οι κοινότητες συγγραφέων μπορούν να εκδηλώνουν αλληλεγγύη προς όσους φιμώνονται;
Οι ήδη καθιερωμένες πρακτικές μας παραμένουν ισχυρές: οι παρουσιάσεις Empty Chair, η ανάδειξη της Ημέρας του Φυλακισμένου Συγγραφέα στις 15 Νοεμβρίου, η διοργάνωση εκδηλώσεων προς τιμήν των διωκόμενων συγγραφέων, καθώς και οι αναγνώσεις ή η δημοσίευση του έργου τους. Επιπλέον, η κοινοποίηση των εκθέσεων στο πλαίσιο της Καθολικής Περιοδικής Εξέτασης (UPR) για την κατάσταση της ελευθερίας της έκφρασης σε κάθε χώρα, όπως και η αξιοποίηση των ετήσιων ψηφισμάτων και των εγχειριδίων καμπανιών που παρέχουν το PEN International και η Επιτροπή Συγγραφέων στη Φυλακή (Writers in Prison Committee, WiPC), ενισχύουν ουσιαστικά αυτές τις προσπάθειες. Όλες αυτές οι ενέργειες συνιστούν τα πιο αποτελεσματικά μέσα που διαθέτουμε.
Η Ma Thida (2 Σεπτεμβρίου 1966) είναι Βιρμανή χειρουργός, συγγραφέας, ακτιβίστρια ανθρωπίνων δικαιωμάτων και πρώην κρατούμενη συνείδησης. Έχει δημοσιεύσει με το ψευδώνυμο Suragamika, που σημαίνει «γενναίος ταξιδιώτης». Στη Μιανμάρ, η Τhida είναι γνωστή ως κορυφαία διανοούμενη, με βιβλία που ασχολούνται με την πολιτική κατάσταση της χώρας. Σπούδασε ιατρική στις αρχές της δεκαετίας του 1980, αποκτώντας πτυχίο χειρουργικής, ενώ άρχισε να γράφει από νεαρή ηλικία. Υπήρξε πρόεδρος της PEN Myanmar και είναι Επικεφαλής της Επιτροπής για τους Συγγραφείς στη Φυλακή του PEN International.
***Cover Photo: Credit : Daria Krotova
Lale Alatli, Εκπρόσωπος του PEN Greece για την Επιτροπή για τους Συγγραφείς στη Φυλακή
Η Λάλε Άλατλι (Lale Alatlı) γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1976. Σπούδασε στην Κωνσταντινούπολη, στη Φλωρεντία και στην Κομοτηνή. Ζει στη Θεσσαλονίκη και εργάζεται ως μεταφράστρια και διερμηνέας ελληνικής, ιταλικής και αγγλικής γλώσσας. Έχει μεταφράσει διάφορα λογοτεχνικά έργα στην τουρκική γλώσσα. Γράφει μικρά δοκίμια και ποιήματα. Είναι μέλος των Μεταφραστών Χωρίς Σύνορα (Translators without Borders) και σε διάφορα περιβαλλοντικά και φιλοζωικά σωματεία με ενεργή δράση, στην Ελλάδα και την Τουρκία.
