O Πρόεδρος του Pen International, Burhan Sönmez, σε μία συνομιλία με την Γεν.Γραμματέα του PEN Greece, Τέσυ Μπάιλα
Ο Burhan Sönmez είναι πρόεδρος του Pen International, μέλος του αγγλικού του τουρκικού αλλά και του Κουρδικού PEN και ένας από τους σπουδαιότερους συγγραφείς της τουρκικής και κουρδικής λογοτεχνίας, ένα καινοτόμο μυαλό στην παγκόσμια λογοτεχνία. Είναι Κούρδος βραβευμένος μυθιστοριογράφος από την Τουρκία. Γεννήθηκε σε ένα μικρό κουρδικό χωριό και αργότερα μετακόμισε στην Κωνσταντινούπολη. Σπούδασε νομικά και στη συνέχεια εργάστηκε ως δικηγόρος για μερικά χρόνια. Αναγκάστηκε να μεταναστεύσει στη Βρετανία για πολιτικούς λόγους. Έχει τιμηθεί με το βραβείο “Disturbing the Peace” από το Ίδρυμα Βιβλιοθήκης Βάτσλαβ Χάβελ στη Νέα Υόρκη (2017). Με το EBRD Literature Prize in London (2018) για το μυθιστόρημά του Ιστανμπούλ Ιστανμπούλ, το οποίο κυκλοφορεί στην ελληνική γλώσσα από τις εκδόσεις Καστανιώτη με μεγάλη επιτυχία. Το βιβλίο Sins and Innocents έχει διακριθεί με το Sedat Simavi Literature Prize, και το βιβλίο Stone and Shadow με το Orhan Kemal Novel Award. Τα μυθιστορήματά του εκδίδονται σε περισσότερες από σαράντα χώρες και έχουν αγαπηθεί από πολλούς αναγνώστες.
Είχαμε την τιμή να μιλήσουμε μαζί του για το PEN International, την ελευθερία της έκφρασης, τη γλωσσική κρίση και τη συγγραφή και θα θέλαμε να τον ευχαριστήσουμε για την ευγενική και άμεση παραχώρηση αυτής της συνέντευξης.
Τέσυ Μπάιλα
Πώς μπήκε η συγγραφή στη ζωή σας και πώς σας οδήγησε στην προεδρία του PEN International; Ποιο είναι το ιστορικό της σχέσης σας με τo PEN;
Όπως όλοι στην Τουρκία, ξεκίνησα με την ποίηση σε πολύ νεαρή ηλικία. Άρχισα να γράφω μυθιστορήματα όταν πήγα στην εξορία στη Βρετανία. Είχα σοβαρά προβλήματα υγείας εκείνη την εποχή. Η λογοτεχνία λειτούργησε λυτρωτικά στη ζωή μου. Αρχικά έγινα μέλος του Αγγλικού PEN και στη συνέχεια, όταν κατάφερα να επιστρέψω στην Τουρκία, έγινα μέλος του Τουρκικού PEN και του Κουρδικού PEN. Όταν ξεκίνησε μια ακόμα μεγάλη εκστρατεία επίθεσης εναντίον των υπερασπιστών της ελευθερίας της έκφρασης και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Τουρκία, κλήθηκα να υποστηρίξω το PEN International ως υποψήφιο μέλος του διοικητικού συμβουλίου. Αφού υπηρέτησα δύο χρόνια ως εκλεγμένο μέλος, έθεσα υποψηφιότητα για τακτικό μέλος του διοικητικού συμβουλίου στο συνέδριο του PEN International στο Πούνε της Ινδίας. Εργάστηκα στο διοικητικό συμβούλιο άλλα τρία χρόνια πριν θέσω υποψηφιότητα για πρόεδρος στο συνέδριο για τα εκατό χρόνια του PEN το 2021.
Ποια είναι η εμπειρία σας από αυτή την κρίσιμη θέση μέχρι στιγμής;
Παρόλο που ήμουν στο διοικητικό συμβούλιο του PEN International για πέντε χρόνια και συνεργάστηκα πολύ στενά με δύο προηγούμενους προέδρους, την Jennifer Clement και τον John Ralston Saul, δεν περίμενα ότι αυτός ο ρόλος θα ήταν πολύ απαιτητικός και έντονος. Έχουμε μια σπουδαία γραμματεία με περίπου είκοσι άτομα προσωπικό στο γραφείο του Λονδίνου, πολλά μέλη του διοικητικού συμβουλίου, επικεφαλής μόνιμων επιτροπών και ομάδες και πολλά ισχυρά κέντρα PEN σε όλο τον κόσμο, αλλά και πάλι πρέπει να δουλέψουμε περισσότερο. Επειδή οι απαιτήσεις είναι μεγαλύτερες από αυτό που μπορούμε να προσφέρουμε. Αυτός είναι ο σκοτεινός καθρέφτης του κόσμου, αφού οι λαϊκιστικές και αυταρχικές κυβερνήσεις εξαπλώνονται και κερδίζουν την εξουσία σε κάθε ήπειρο, η ελευθερία της έκφρασης στοχοποιείται και οι συγγραφείς, οι δημοσιογράφοι και οι διανοούμενοι καταπιέζονται. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να απευθυνθούμε σε όλο και περισσότερους ανθρώπους μέρα με τη μέρα. Αυτή είναι όμως και μια εικόνα που δείχνει τη φωτεινή πλευρά του καθρέφτη, επειδή υπάρχουν χιλιάδες άνθρωποι σε όλο τον κόσμο που αγωνίζονται για την ελευθερία ανθρώπων που δεν γνωρίζουν. Η αλληλεγγύη μας και οι αρχές μας για το καλό της κοινωνίας είναι η έμπνευσή μας.
Ποια είναι η σχέση μεταξύ του προεδρικού ακτιβισμού του PEN και του να είσαι συγγραφέας. Είναι εύκολο να συνδυάσετε αυτές τις δύο πτυχές με την προσωπική σας ζωή;
Επειδή το PEN είναι μια οργάνωση συγγραφέων και εγώ είμαι συγγραφέας, αυτά τα δύο δεν μπορούν να διαχωριστούν στη ζωή μου. Αυτό κατάλαβα από τότε που έγινα πρόεδρος. Ταξιδεύω πολύ σε διάφορες χώρες για συνέδρια και φεστιβάλ και πολύ συχνά κάνω δηλώσεις. Έχω πλέον συνηθίσει να απαντώ σε ερωτήσεις που έρχονται για δύο διαφορετικά πράγματα, το ένα αφορά τα μυθιστορήματά μου και το άλλο τις δραστηριότητες του PEN, και πρέπει να τα συνδυάζω.
Το PEN ιδρύθηκε το 1921. Μετά από 102 χρόνια τι έχει αλλάξει για τους συγγραφείς σε όλο τον κόσμο χάρη στο PEN και σε ποιο βαθμό μπορεί το PEN να επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο μια κοινωνία βλέπει τον ρόλο του συγγραφέα στις μέρες μας;
Καθώς παρακολουθώ τις περιπτώσεις συγγραφέων σε πολλές χώρες, βλέπω ξεκάθαρα ότι η δύναμη των βιβλίων και των συγγραφέων είναι αποτελεσματική. Δεν πρέπει ποτέ να υποτιμούμε τη φωνή που υψώνουμε. Μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι αυτή η φωνή έχει μεγαλύτερη επιρροή απ’ ό,τι οι άνθρωποι μπορούν να φανταστούν. Ο κόσμος μπορεί να μην είναι καλύτερο μέρος από ό,τι ήταν πριν από 102 χρόνια, την ίδια στιγμή, οι συγγραφείς εξακολουθούν να είναι ενεργοί και να ασκούν επιρροή σε κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής. Βρισκόμαστε στους δρόμους, στα σπίτια, στα θεσμικά όργανα, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Εθνών κ.λπ. Όταν οι πολιτικοί χρησιμοποιούν ένα απόσπασμα από έναν γνωστό συγγραφέα αυτό δείχνει πόσο ισχυρές είναι οι απλές λέξεις που γράφουμε κλεισμένοι στα μικρά μας δωμάτια. Η δύναμη του λόγου είναι η πηγή της ελπίδας και της πίστης σε ένα καλό μέλλον για όλη την ανθρωπότητα.
Η προώθηση της λογοτεχνίας και η υπεράσπιση της ελευθερίας της έκφρασης παγκοσμίως είναι οι καταστατικές αρχές του PEN International. Όμως στις μέρες μας, η ελευθερία της έκφρασης παραβιάζεται σε πολλά μέρη του κόσμου και υπάρχουν πολλοί συγγραφείς και δημοσιογράφοι που φυλακίζονται, βασανίζονται ή χάνουν και τη ζωή τους ακόμη επειδή μιλούν ελεύθερα. Σε ποιες ενέργειες προβαίνει το PEN για την ευαισθητοποίηση και την υπεράσπιση της ελευθερίας της έκφρασης;
Έχουμε αμέτρητους τρόπους να υπερασπιστούμε την ελευθερία της έκφρασης. Γράφοντας ένα άρθρο για μια εφημερίδα, υπογράφοντας μια δήλωση, επικοινωνώντας με πολιτικούς και αξιωματούχους διεθνών οργανισμών, διαμαρτυρόμενοι μπροστά από ένα κυβερνητικό γραφείο, στέλνοντας επιστολές σε έναν κρατούμενο συνείδησης και ούτω καθεξής. Σε κάθε περίπτωση ακολουθούμε αποτελεσματικά σχέδια για την ευαισθητοποίηση των πολιτών.
Το PEN δεσμεύεται επίσης για τον σεβασμό όλων των γλωσσών, καθώς και για την προστασία και την προώθηση των αυτόχθονων ή μειονοτικών γλωσσών. Ωστόσο, σήμερα πολλές γλώσσες χάνονται κάθε χρόνο, γεγονός που σηματοδοτεί τον πολιτισμικό θάνατο αυτών των γλωσσών. Πώς μπορεί το PEN να βοηθήσει στην προσπάθεια για την προστασία τους;
Αυτό είναι πολύ σημαντικό. Η πολιτιστική ζωή δεν είναι μόνο μια έκθεση σε ένα μουσείο ή σε μια ακαδημαϊκή εργασία, είναι κάτι ζωντανό. Η προώθηση των γλωσσών έχει γίνει ουσιαστικό έργο του PEN. Γι’ αυτό οι προηγούμενες γενιές μας δημιούργησαν μια ειδική επιτροπή στο PEN International, που ονομάστηκε Επιτροπή Μετάφρασης και Γλωσσικών Δικαιωμάτων. Μέσω του έργου αυτής της επιτροπής είμαστε σε θέση να υποστηρίξουμε πολλές γλώσσες που αγνοούνται ή καταπιέζονται.
Μιλώντας τώρα για εσάς ως συγγραφέα πιστεύετε ότι κάθε συγγραφέας έχει μια συγκεκριμένη εμμονή και αν ναι ποια είναι η δική σας; Λειτουργεί ως πηγή έμπνευσης για εσάς;
Νομίζω ότι η εμμονή μου είναι το διάβασμα. Είναι πέρα από μια συνήθεια, όπως την ονομάζετε είναι μια εμμονή για μένα. Για παράδειγμα, τα βράδια δεν μπορώ να κοιμηθώ χωρίς να διαβάσω. Υπήρχε ένας μουσουλμάνος φιλόσοφος από την Ανδαλουσία, ο Αβερρόης, ο οποίος ήταν ο μεγαλύτερος σχολιαστής του Αριστοτέλη, ακόμη και οι ευρωπαϊκές χριστιανικές χώρες μάθαιναν τον Αριστοτέλη από αυτόν, μέχρι που τα γραπτά του απαγορεύτηκαν στο Παρίσι και σε άλλα μέρη τον 13ο αιώνα. Ο Αβερρόης έγραψε περίπου εκατό βιβλία. Λέγεται ότι έγραφε κάθε νύχτα στη ζωή του, εκτός από δύο μόνο νύχτες. Η μία ήταν την ημέρα του θανάτου του πατέρα του και η άλλη την ημέρα του γάμου του. Δεν είμαι συγγραφέας σαν κι αυτόν, αλλά είμαι αναγνώστης με την ίδια συνέπεια. Δεν θυμάμαι καμία μέρα τα τελευταία είκοσι ή τριάντα χρόνια που να μην έχω διαβάσει τη νύχτα.
Αγγλία ή Τουρκία; Ποια χώρα αισθάνεστε πατρίδα σας και έχει επηρεάσει αρκετά τη συγγραφή σας;
Δεν πιστεύω πια ότι μια χώρα μπορεί να γίνει το σπίτι σου, μόνο πόλεις ή χωριά μπορούν να γίνουν το σπίτι σου. Όταν ήμουν στην Τουρκία έκανα αυτή την ερώτηση στον εαυτό μου, πού είναι το σπίτι μου; Ήταν η Κωνσταντινούπολη όπου σπούδασα και εργάστηκα ή το μικρό κουρδικό χωριό όπου γεννήθηκα και μεγάλωσα στην ύπαιθρο; Νομίζω ότι η αίσθηση του σπιτιού σχετίζεται με όσα έχουμε συγκεντρώσει κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Και, η απάντηση σε αυτό το ερώτημα μπορεί να αλλάζει σε κάθε ηλικία. Τώρα, αυτή τη στιγμή, μπορώ να πω ότι το σπίτι μου είναι τρία μέρη που μου λείπουν πάντα: Η Κωνσταντινούπολη, το Κέιμπριτζ και το μικρό μου χωριό στην πεδιάδα Χαϊμάνα της Τουρκίας. Όταν ήρθα στη Βρετανία ως πρόσφυγας πριν από είκοσι και πλέον χρόνια, αυτό ήταν ένα ενοχλητικό ερώτημα για τον εαυτό μου. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο έβαλα ένα μέρος σχετικά με αυτό στο δεύτερο μυθιστόρημά μου Sins & Innocents [Αμαρτίες και αθώοι’.
Είναι το Sins & Innocents ένα αυτοβιογραφικό βιβλίο;
Ήθελα να είναι ένα αυτοβιογραφικό βιβλίο, αλλά καθώς έγραφα, έγινε κάτι άλλο. Μπορώ να πω ότι πρόκειται για έναν άνθρωπο που μου μοιάζει και έζησε παρόμοια πράγματα με αυτά που έζησα εγώ, αλλά δεν είναι εγώ.
Το βιβλίο σας Ιστανμπούλ Ιστανμπούλ, είναι ένα εκπληκτικό βιβλίο για τον εγκλεισμό. Πιστεύετε ότι η Κωνσταντινούπολη είναι ένα μέρος όπου η Ανατολή συναντά τη Δύση και ότι το βιβλίο σας είναι ένας τρόπος να δούμε την Κωνσταντινούπολη από διαφορετικές οπτικές γωνίες;
Στη λογοτεχνία μας η Κωνσταντινούπολη έχει μια κεντρική θέση. Ιστορικά, οι άνθρωποι πάντα την φαντάζονταν ως ένα μέρος όπου συναντιούνται η Ανατολή και η Δύση. Όταν έγραψα αυτό το μυθιστόρημα, σκέφτηκα ότι χρειαζόμασταν μια διαφορετική άποψη, ότι η Κωνσταντινούπολη είναι επίσης ένα σημείο συνάντησης διαφορετικών ζωών. Μια ζωή υπόγεια και μια άλλη επίγεια, η μια είναι οδυνηρή και φτωχή και η άλλη γεμάτη ενέργεια και ελπίδα. Αυτός είναι ο λόγος που έβαλα τους χαρακτήρες μου στο μυθιστόρημα σε ένα κελί που βρίσκεται τρεις ορόφους κάτω από τη γη και αυτοί διηγούνται ιστορίες για την Κωνσταντινούπολη που βρίσκεται τρεις ορόφους πάνω από το έδαφος. Αυτό το παράδοξο του σκοταδιού και του φωτός, του πόνου και της απόλαυσης, της μοναξιάς και του πλήθους, όλα αυτά είναι τα ερωτήματα που ήθελα να θίξω.
***Σημείωση: η συνέντευξη έγινε μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, τέλος Φεβρουαρίου 2023